Những tấm thiệp Noel một dạo chúng ta đã gởi và được nhận, cái cảm giác ấm áp khi ngồi xuống nắn nót cẩn thận viết xuống những dòng chữ trìu mến trước khi gởi đến người thân ở xa, thầy cô, sếp tại sở làm, ân nhân, đồng nghiệp, bạn thân, và người yêu… có vẻ vẫn như mới hôm qua thôi. Vậy mà những tấm thiệp Noel viết tay ấy bắt đầu đang đứng trên bờ vực của một số phận hết sức đau đớn: Sự cáo chung thật bẽ bàng, ngậm ngùi và hết sức đáng thương.
Trong mùa Noel, xin hãy cùng ngồi lại nhìn về quá khứ, ôn lại đôi chút về lịch sử của những tấm thiệp Noel in một dạo rất gần gũi với chúng ta trước khi nó vĩnh viễn biến mất trong tương lai gần. Xin xem đây là lần tạ từ chúng ta dành cho một phong tục tao nhã và ý nghĩa nay đã dần mất đi chỗ đứng trong đời sống tinh thần của mùa lễ hội.
Tấm thiệp Noel (Christmas Card) đầu tiên có xuất xứ từ Vương quốc Anh cách đây hơn 160 năm. Theo những ghi nhận còn lưu lại được, Sir Henry Cole (1808-1882), một viên chức người Anh, đã từng than thở chuyện ông có quá nhiều bạn hữu và chỗ thân tình để viết thư nhân dịp Noel. Ông thú nhận mình đã cố gắng thật nhiều, tận lực hết sức, vậy mà vẫn có những thiếu sót khi nhận ra đã quên viết thư cho một người quan trọng nào đó; đặc biệt là viết tay thư Noel, một điều càng khó khăn hơn trong cương vị của ông, một người có quá nhiều mối quan hệ giao thiệp xã hội.
Năm 1843, một giải pháp đã đến để giúp Sir Henry Cole và nhiều người khác tránh khỏi những ưu tư vì đã đãng trí bỏ sót quên viết thư dịp Noel cho một người quan trọng nào đó trong danh sách. Chính xác hơn, Sir Henry Cole đã yêu cầu John Calcott Horsley (1817-1903) thiết kế một loạt những tấm thiệp Noel để giúp ông tránh tình trạng được coi là một sự thất lễ rất đáng trách: lỡ quên gửi thư cho một người nào đó. Chỉ cần một tấm thiệp vào phút chót, tình thế lỡ làng vẫn có thể được cứu vãn kịp thời.
Là bạn thân của Sir Henry Cole, nhà họa sĩ tên John Calcott Horsley đã nhanh chóng thực hiện yêu cầu của người bạn. Tấm thiệp Noel đầu tiên đã chào đời trong bối cảnh đó. Ấn bản đầu tiên của tấm thiệp Noel được trình làng gồm 1,000 tấm bày bán tại London. Tấm thiệp Noel đầu tiên này được in bằng phương pháp thạch bản (lithographed) trên giấy bìa cứng (stiff cardboard) có khổ 51/8 X 31/4 phân Anh (inch) tô bằng tay với màu nâu đỏ. Tấm thiệp là một bức họa theo lối phối cảnh ba phần (triptych), trong đó phần ở giữa mô tả một bữa tiệc gia đình ấm cúng, bên trái mô tả cảnh giúp người nghèo khổ ăn uống và bên phải mô tả cảnh mặc áo cho họ. Ở dưới có một hàng chữ in: Chúc một Lễ Giáng Sinh vui vẻ và Năm mới Hạnh phúc (A Merry Christmas and a Happy New Year to You). Một giai thoại vui là cảnh gia đình vui vẻ ăn tiệc in trên tấm thiệp vẽ một em bé được cho uống rượu vang đã bị không ít lời phản đối với lý do làm hỏng trẻ em. Rồi mặc dù Sir Henry Cole chỉ gởi thiệp Noel có một năm đầu – năm thứ hai ông không gởi một tấm thiệp nào cả, nhưng trào lưu gởi thiệp Noel đến bằng hữu và những mối quan hệ xã hội đã trở thành một mốt thời thượng ăn khách.
Sau đó những thiết kế cho tấm thiệp Noel càng lúc càng khởi sắc bởi công trình của nữ tác giả viết sách thiếu nhi, đồng thời là họa sĩ Kate Greenaway (1846-1901) thời Nữ hoàng Victoria, cùng với hai họa sĩ Frances Brundage (1854-1937) và Ellen H. Clapsaddle (1865-1934). Ba người này được coi là tác giả của những tấm thiệp ăn khách những năm cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Càng ngày thú tặng thiệp Noel bắt đầu trở nên thu hút đông đảo. Nhiều tấm thiệp được gấp lại thành chiếc quạt, thành lồng đèn xếp hình cánh cung. Nhiều tấm thiệp được gấp lại có bản lề, trang trí bằng lụa và sa-tin, hoặc thêu viền đăng-ten. Nhiều tấm thiệp được cắt theo hình quả chuông, hình chim bồ câu, hoặc hình cây nến… Có tấm thiệp xếp lại như cách chúng ta xếp tấm bản đồ cho gọn ghẽ. Có cả những tấm thiệp Noel gồm nhiều mảnh nhỏ ghép lại (puzzles). Nhiều tấm thiệp có thể tạo ra âm thanh tiếng kêu cót két. Sau này còn có cả thiệp Noel phát ra được tiếng nhạc và lời bài hát. Rồi xuất hiện thêm loại thiệp khi mở ra, với đường cắt và xếp khá tinh xảo, cảnh nổi của một hang đá nhỏ nơi Chúa Jesus Hài đồng hoặc cảnh em nhỏ đang trượt băng sẽ bật ra (pop-up).
Trong ba thập niên đầu tiên của lịch sử thiệp Giáng Sinh, Mỹ phải nhập cảng thiệp Noel từ Anh quốc. Ðến năm 1875, một di dân Mỹ gốc Ðức tên Louis Prang (1824-1909) đã quyết định mở một tiệm in thiệp theo phương pháp thạch bản với số vốn bỏ ra là $250. Ðây là một số tiền khá lớn vì lúc đó 1 ounce vàng chỉ $23 – so với giá vàng hiện nay vượt $1,700 một ounce. Louis Prang cho ra đời một loạt thiệp made in USA đầu tiên với những hình ảnh hoa lá và chim chóc vốn không ăn nhập gì với nội dung của lễ Noel như chúng ta nhìn thấy nơi những tấm thiệp hiện đại sau này.
Ðến năm 1881, ông đã đẩy mạnh số lượng thiệp Noel in bán vào dịp Noel hằng năm đến 5 triệu tấm. Sau đó những hình ảnh về phong cảnh mùa tuyết, về cây thông, những bếp lửa cháy bập bùng, cảnh trẻ em nô đùa với các món đồ chơi xuất hiện trên những tấm thiệp Noel thế hệ sau của ông. Hiện nay những tấm thiệp thời đó còn giữ lại được của Louis Prang trở thành những tấm thiệp rất có giá trị đối với giới sưu tập thiệp Noel cổ.
Càng lúc thiệp Noel càng trở nên khởi sắc khi các nhà thiết kế thời hậu úy đã tạo nhiều nét mới cho thiệp Noel. Nào là thiệp với ảnh minh họa mang nội dung đùa cợt, truyện tranh, cùng với những thiết kế đầy ấn tượng khác. Hiển nhiên, thị trường thiệp Noel đã trở nên phát đạt, đặc biệt là nhu cầu gởi thiệp Noel càng lúc càng trở thành một cái thú phổ cập đại chúng dành cho mọi tầng lớp, từ người sang đến kẻ bình dân trong xã hội. Các hình ảnh in trên tấm thiệp Noel bắt đầu mở rộng, không còn giới hạn bởi nội dung xoay quanh sự kiện Chúa Jesus ra đời, song những thông điệp mang nội dung thân thiện khác như hòa bình, sự quan tâm, lời cảm ơn… Từ đó thiệp Giáng sinh chính thức trở thành một kỹ nghệ hái ra bạc. Các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất lớn bé, các tổ chức xã hội đua nhau thực hiện trào lưu gởi thiệp Noel cho nhân viên, thân chủ, bạn hàng gộp chung cả ba dịp lễ lớn cuối năm là Lễ Tạ Ơn, Lễ Noel, và Tết tây. Còn dân chúng bình thường, mùa Noel về, họ sẽ mua thiệp Noel theo số lượng nhiều (khoảng từ 12 đến 30 thiệp một hộp) rồi viết lời chúc gởi cho bạn bè. Ngay cả tem thư mang nội dung Noel cũng góp vui cho khí thế mùa lễ thêm phần xôm tụ, rôm rả.
Ðùng một cái…
Vào những thập niên cuối của thế kỷ 20, số người sử dụng internet càng lúc càng đông. Sự bùng nổ của cuộc cách mạng thông tin, cộng thêm giá bán của máy vi tính gia đình, máy vi tính cá nhân càng lúc càng rẻ hơn. Giá cước dịch vụ nối mạng internet tại nhà cũng trở nên bình dân hơn bao giờ hết. Những điều này đã bắt đầu có những tác động lớn lên ngành in và kỹ nghệ phát hành sách báo nói chung và kỹ nghệ phát hành thiệp Noel nói riêng.
Email bùng nổ và càng lúc càng trở thành phương tiện sinh hoạt liên lạc mới trong xã hội. Hầu như ai ai cũng có một (hay nhiều) tài khoản hộp thư điện tử. Việc viết thư tay không còn được ưu chuộng như trước đây nữa, vừa mất thì giờ để viết, vừa mất công đi gởi, lại tốn phí tem thư, và có khi còn bị thất lạc nữa. Rồi đến những tấm thiệp điện tử (e-card) càng lúc càng trở nên phổ cập hơn. Ban đầu người ta còn bán chúng. Sau đó nhiều cá nhân đã cung cấp thiệp điện tử miễn phí hoàn toàn. Rất nhiều người thích làm như vậy. Họ yêu nghệ thuật, mày mò thiết kế thiệp điện tử rồi tung lên mạng như một thú tiêu khiển làm-việc-thiện. Rồi người nọ gởi cho người kia, thấy hay nên sao chép lại, cuối cùng đâu đâu cũng thấy thiệp Noel điện tử. Vì thế những tấm thiệp Noel in một dạo được coi là thật dễ thương đã chính thức bị sự lười biếng, chỉ thích tiện nghi chóng vánh của con người đánh gục hoàn toàn.
Cuối cùng là sự ra đời của smart phone. Sự trao đổi thông tin và mạng xã hội (social networking) giữa người trẻ (và những ai không quá chậm chạp với kỹ thuật mới) càng hiện đại hơn. Thói quen gởi thiệp Noel theo đường bưu điện càng trở nên xa lạ, hờ hững, nếu không nói là cổ lỗ. Ðã thế, giữa lúc mọi thứ đều tăng giá phi mã vài thập niên trở lại đây; kỹ nghệ in thiệp hiếu hỷ nói chung và thiệp Noel nói riêng lại thất thế, giá rẻ như bèo. Các công ty sản xuất thiệp nổi tiếng như Hallmark hoặc Brookhollow một dạo in thiệp như in tiền càng lúc càng phải tìm cách bán thiệp Noel trên mạng chứ không thể bán tại các quày ở siêu thị truyền thống.
Không phải con người hôm nay chỉ vì muốn tiết kiệm mà lơ là với tấm thiệp Noel in, mặc dù đây là một lý do rất phổ quát và chính đáng. Việc tự mình thiết kế thiệp Noel rồi gởi qua ngả điện thư email xem ra có nhiều ưu thế như: Bạn có thể làm cho tấm thiệp của mình riêng tư hơn, cá nhân và có nét nghệ thuật riêng, thể hiện được khả năng sáng tạo của mình. Với một số khác, họ chỉ cần viết một email thôi, sử dụng cắt và dán rồi gởi đến nhiều người khác nhau. Ðồng thời có kèm theo ảnh chụp, cộng thêm sự hỗ trợ của kỹ thuật chỉnh sửa của photoshop. Từ đó thiết kế thiệp Noel trở thành cái thú (chứng tỏ ta đây cũng thông minh, không cũ kỹ lạc hậu) và lại… tiết kiệm tiền nữa.
Cuối cùng là…
Một ngày nào đó những tấm thiệp Noel sẽ chết. Chúng sẽ chết hẳn. Chẳng ai có thể làm gì để cứu vãn chúng được. Hoặc sự hiện diện của một tấm thiệp Noel có lúc, thật đáng buồn, sẽ trở thành một sự nhắc nhở, một hoài niệm về cách thể hiện tấm lòng và sự quan tâm đến người khác trong một dịp đặc biệt của năm: Lễ Giáng Sinh.
Và rồi mùi mực, mùi thơm của giấy, những dòng chữ viết tay nắn nót, chữ ký, con dấu bưu điện, những lời chúc dễ thương, những hình ảnh hiền hòa ấm áp… tất cả những nét đẹp đáng yêu, đáng quý ấy của tấm thiệp Noel viết tay cuối cùng đã thực sự cáo chung, đi vào thế giới của lãng quên, của những miền cổ tích man mác xa xôi.
Nguyễn Thơ Sinh