Hiện nhiều trường đại học Việt Nam đang có một chính sách máy móc: “đếm bài báo thưởng tiền”, dẫn đến vấn nạn đua nhau công bố bài trên các tạp chí quốc tế dỏm để kiếm tiền thưởng.
Mua bài báo khoa học
Việc công bố các bài khoa học quốc tế trên các tạp chí dỏm để được nhận tiền thưởng, hiện nay đang khá phổ biến trong giới nghiên cứu ở Việt Nam chứ không phải chỉ cá biệt ở trường nào.
Nhiều ý kiến cho rằng khả năng đánh giá của các cấp hội đồng hạn chế nên hầu như chỉ đơn thuần ‘đếm bài báo rồi cộng điểm’. Vì thế kết quả dễ dàng bị thao túng.
Hiện nay phần lớn các trường, viện nghiên cứu ở Việt Nam thưởng tiền cho các bài báo căn cứ theo danh mục Scopus và ISI. Hội đồng giáo sư các cấp cũng dựa vào hai danh mục này để tính điểm hồ sơ các ứng viên giáo sư, phó giáo sư.
Tác hại ghê gớm
Theo TS Dương Tú, ĐH Purdue (Mỹ), tình trạng chạy đua công bố quốc tế trên các tạp chí dỏm rộ lên mấy năm gần đây vì liên quan đến một chính sách phổ biến ở Việt Nam là đếm bài thưởng tiền, thậm chí liên quan đến việc xét chức danh giáo sư và phó giáo sư.
“Chính sách đếm bài báo thưởng tiền có thể dẫn đến nhiều hệ lụy. Các nhà nghiên cứu chạy theo số lượng để kiếm tiền thưởng bằng cách đăng nhiều bài kém hay chia một bài lớn thành nhiều bài báo nhỏ để tăng số bài.
Một số người tìm cách đăng bài trên tạp chí săn mồi, tạp chí giả mạo để kiếm tiền thưởng nếu cơ quan chủ quản không nắm rõ chất lượng tạp chí. Một số trường thưởng tiền cho nhà nghiên cứu ở các đơn vị khác nhằm mua bài báo để thăng hạng” – ông Tú nói.
Theo ông Tú, không nên mặc định xem một tạp chí là uy tín chỉ bằng cách căn cứ thô sơ vào danh mục Scopus hay ISI. Hai danh mục này bao gồm hàng vạn tạp chí “thượng vàng hạ cám”, trong đó có không ít tạp chí đáng nghi vấn, thậm chí lẫn cả tạp chí săn mồi.
Do đó, các danh mục này không phải chuẩn mực hay “khuôn vàng thước ngọc” bảo chứng cho chất lượng tạp chí, lại càng không phản ánh chất lượng mỗi bài báo, mà chỉ là hàng rào kỹ thuật và mặt bằng tối thiểu về chất lượng tạp chí mà thôi.
“Khá nhiều tạp chí có chất lượng đáng ngờ tìm cách lọt được vào Scopus, từ đó bắt đầu đăng bừa bãi hàng ngàn bài báo để kiếm tiền và chấp nhận bị loại khỏi Scopus ngay sau đó. Để hạn chế vấn nạn đăng bài trên các tạp chí đáng ngờ kiểu này, cần bịt kẽ hở bằng cách quy định trong vòng 1 hoặc 2 năm sau khi đăng bài, nếu tạp chí bị loại khỏi Scopus thì bài không được tính” – ông Tú đề nghị.
GS.TSKH Phùng Hồ Hải (Viện Toán học – Viện hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) cũng cho rằng đây là hệ quả tất yếu của quan điểm coi công trình khoa học như những sản phẩm thương mại thông thường.
“Nguồn gốc sâu xa của tình trạng này là do các nhà lãnh đạo, quản lý coi thường vai trò của khoa học, coi thường sự đóng góp của các nhà khoa học cho xã hội. Nếu không sửa từ gốc thì mọi giải pháp chỉ là vá víu. Khi động cơ công bố của nhà khoa học chỉ là để có mấy trăm triệu tiền thưởng, thù lao thì không còn khoa học trong đó nữa” – ông Hải nhấn mạnh.
Do có những trường đổ tiền mua bài báo tạo thành tích ảo để thăng hạng đại học, hoặc thưởng tiền cho tác giả đăng bài báo quốc tế, hoặc phạt tiền khi nhà nghiên cứu không đạt chỉ tiêu đăng bài, đã hình thành một thị trường mua bán bài báo trong chính nội bộ trường, hoạt động dưới nhiều hình thức.
Hình thức thứ nhất là người của trường mua bài từ nước ngoài với giá thấp rồi nhận thưởng cao từ trường. Như vậy vừa có “thành tích nghiên cứu”, vừa được hưởng khoản chênh lệch. Hình thức thứ hai là người của trường đứng ra thu gom bài rồi bán cho đồng nghiệp trong trường để họ đáp ứng được chỉ tiêu đăng bài và không phải nộp phạt. Hoạt động mua bán bài báo, gian lận học thuật ngày một biến tướng, trở nên tinh vi, khó phát hiện hơn, âm thầm hủy hoại nền móng khoa học.
TS Lê Đông Phương, Viện Khoa học giáo dục VN, cho biết với yêu cầu hội nhập quốc tế, nhiều nhà khoa học đã đối phó bằng cách gian dối như mua bán bài, thuê hoặc “nhờ” người viết hộ. Hiện nay có rất nhiều cơ quan, hệ thống tài trợ cho nghiên cứu (Bộ KH-CN, Bộ GD-ĐT…) luôn đặt yêu cầu bài đăng tạp chí quốc tế. Nhưng bản thân những người đặt ra nhiệm vụ đó (ngay cả các hội đồng giáo sư cũng không biết hết các tạp chí, từ đó dễ bỏ qua các việc làm trí trá.
Chẳng hạn, gần đây trong lĩnh vực khoa học giáo dục rộ lên hiện tượng đăng bài ở các tạp chí Ấn Độ, với phí dịch vụ rất rẻ, chỉ 30 – 40 USD/bài, rẻ hơn phí đăng bài tạp chí trong nước (chẳng hạn với Tạp chí G., phí là 2,5 triệu đồng). Nhu cầu của những người dùng dịch vụ này không cao, họ chỉ cần hoàn thành chỉ tiêu hằng năm cơ quan giao (có vài bài đăng trên tạp chí quốc tế).
TS Phương phân tích: “Xét từ góc độ cá nhân, thậm chí cả một đơn vị, thì tác hại của vấn đề này có thể không lớn. Nhưng tác hại của nó tới nền khoa học là rất ghê gớm. Nó sẽ tạo nên nếp nghĩ của một thế hệ nhà khoa học là có thể đạt tới mục đích bằng việc gian dối. Nó làm người ta mất động lực làm khoa học thật, vì thấy làm giả quá dễ mà lại chẳng bị sao, thậm chí còn được khen vì công bố được nhiều bài. Còn những nhà khoa học làm việc nghiêm túc, vài ba năm mới công bố một vài công trình, thì bị đánh giá không bằng những người mỗi năm đăng hàng loạt bài. Cái nguy hại lớn nhất, đó là những người thuê người viết bài hoặc mua bài, sẽ dễ nhanh chóng leo lên vị trí cao hơn, có chức danh Giáo sư, Phó giáo sư, họ quay sang tạo lập những thế hệ nhà khoa học cũng giả như họ, cho đến lúc nền khoa học không thể cứu vãn nổi. Đó là điều kinh khủng nhất”.
Chỉ nên thưởng bài đăng trên tạp chí danh tiếng
Là một nhà khoa học có rất nhiều bài báo trên các tạp chí khoa học quốc tế danh tiếng ngành y trong nhiều năm qua, ông Hồ Mạnh Tường – trưởng Trung tâm nghiên cứu HOPE – HRC Bệnh viện Mỹ Đức (TPHCM) – cho rằng việc nhận diện tạp chí khoa học quốc tế mạo danh hoàn toàn không khó.
“Tạp chí không có thứ hạng cao nhưng thuộc các hội nghề nghiệp chuyên môn, uy tín thì ít làm bậy hơn các tạp chí không thuộc cơ quan tổ chức khoa học chính thống. Do vậy, các nhóm nghiên cứu có uy tín sẽ chọn lọc tạp chí khoa học rất kỹ khi quyết định gửi bài báo để công bố. Đây là cơ chế quan trọng nhất để tránh gửi bài tạp chí dỏm. Còn những cách khác đều khó kiểm soát và vô chừng” – ông Tường nói.
Ông Tường đề nghị nhà nước cần sớm biên soạn danh mục các tạp chí khuyến cáo đăng bài. Danh mục này có thể cập nhật định kỳ hoặc đột xuất để công bố rộng rãi cho các nhà khoa học các ngành biết và xem đây là căn cứ pháp lý để xác định tạp chí giả mạo.
“Theo tôi, các trường đại học vẫn cần có chính sách xét thưởng tác giả có bài báo công bố trên các tạp chí khoa học quốc tế nhưng chỉ nên xét thưởng những bài đăng trên tạp chí uy tín, danh tiếng thế giới được xếp hạng Q1.
Vì hiện ở các nước, những trường có thứ hạng cao chỉ chấp nhận một số tạp chí trong nhóm Q1 chứ không phải tất cả. Các trường đại học có thứ hạng trung bình trên thế giới thường ít chấp nhận Q2” – ông Tường cho biết thêm.
Cần bỏ ngay hình thức “đếm bài tính thưởng”
Theo TS Đỗ Quốc Tuấn, Trường ĐH Phenikaa, để hoạt động nghiên cứu của nhà khoa học có thực chất, thì con người vẫn là yếu tố tiên quyết. Trong đó quan trọng là vai trò của người đứng đầu cơ quan nghiên cứu. Nếu lãnh đạo đề cao chất lượng nghiên cứu, nói không với những nghiên cứu kiểu mua bán, làm thuê, làm hộ, xin ké tên…, thì lúc đó, tự thân các nhà khoa học, giảng viên sẽ phải điều chỉnh cách làm việc.
TS Dương Tú nêu ý kiến: “Cần điều chỉnh cách đánh giá khoa học thô sơ, máy móc. Việc đánh giá cần tập trung nhiều hơn vào chất lượng nghiên cứu và năng lực thực sự của các ứng viên thì mới mong tránh bị những kẻ gian lận sẵn sàng bỏ tiền mua bài báo, mua sách tham khảo/chuyên khảo, chạy thành tích”.
TS Phương cho rằng cần phải bỏ ngay hình thức “đếm bài tính thưởng” ở tất cả các hội đồng, từ cơ sở đào tạo/nghiên cứu cho đến Hội đồng GS nhà nước. Việc đánh giá khoa học cần phải dựa vào các chuyên gia, theo đó quyền và trách nhiệm là của những người có cùng chuyên môn, thay vì chỉ là quyền của những người đại diện.
Đếm số bài báo quy điểm số: Đã lỗi thời
Theo TS Ngô Đức Thế (Công ty Evident Europe, Anh), việc đếm số bài báo và quy điểm số là cách thức đã lỗi thời và dễ bị làm méo mó. Tuyên bố DORA ra đời hơn 10 năm trước được đông đảo các nhà nghiên cứu và các cơ quan nghiên cứu ở các nước phát triển (Anh, Mỹ, châu Âu…) ký tên ủng hộ đã nhấn mạnh việc cần đánh giá nghiên cứu bằng chính nội dung và kết quả của nghiên cứu đó. Sẽ rất khó tìm thấy được các tuyển dụng hay bổ nhiệm các vị trí nghiên cứu khoa học ở châu Âu, Mỹ… mà quy điểm số ứng viên dựa theo số lượng công trình. Thay vào đó, các ứng viên sẽ được sát hạch chi tiết để làm rõ các thành tựu nghiên cứu đã đạt được và khả năng theo đuổi các nghiên cứu có chất lượng trong tương lai.
2 triệu đồng và 20 ngày là có… bài báo khoa học quốc tế
Không cần nghiên cứu, thậm chí không cần viết, chỉ cần bỏ ra 12 triệu đồng, 20 ngày sau sẽ có ngay bài báo xuất bản trên tạp chí khoa học nằm trong danh mục Scopus. Quá dễ dàng, chỉ cần tiền, mọi việc đã có “đầu nậu” lo liệu!
“Đầu nậu” tên là Đinh Trần Ngọc Huy, gửi email tới các giảng viên đại học, nhà nghiên cứu, công khai mời chào đăng bài trên các tạp chí Scopus, ISI với nhiều lĩnh vực khác nhau. Ông Huy tự khoe có mối quan hệ tốt với các tạp chí Scopus, ISI và nhắn “nếu thầy cô muốn hợp tác xuất bản Scopus, ISI, nhà xuất bản uy tín Cambridge vui lòng liên hệ. Ưu tiên người lẹ tay lẹ chân”.
Trong vai một thạc sĩ ngành xã hội học cần đăng bài trên tạp chí quốc tế, chúng tôi đã liên hệ qua email với ông Huy qua địa chỉ dtnhuy…@gmail.com, đặt vấn đề mình chưa có đề tài cũng như chưa quen cách viết để được đăng bài trên các tạp chí quốc tế.
Rất nhanh chóng, ông Huy cho biết hiện ông có bài viết “Solutions to improve English teaching quality for students with international relation and economic majors” (tạm dịch: “Giải pháp nâng cao chất lượng giảng dạy tiếng Anh cho sinh viên các ngành quan hệ quốc tế và các chuyên ngành kinh tế”).
Ông Huy hỏi chúng tôi muốn tham gia không. Tiếp đó, ông đưa ra giá 12 triệu cho một bài trên tạp chí Scopus (nhiều tác giả, chúng tôi đứng tên đầu tiên). Ngoài ra còn có nhiều lựa chọn khác như xuất bản một bài trên tạp chí Scopus chưa xếp hạng từ 5 – 6 triệu đồng, tạp chí khoa học trong nước cũng có giá 5 – 6 triệu đồng. “Em chọn tạp chí nào thì báo anh nhé” – ông Huy nhắn.
Về thời gian xuất bản, ông Huy cho biết mất khoảng 20 ngày. “Em viết 1 tới 2 trang A4 (bài báo dự kiến có 15 trang) theo chủ đề đã gợi ý và gửi cho anh. Sau khi có thư chấp nhận từ tạp chí, anh sẽ gửi cho em để thanh toán xuất bản” – ông Huy nói về thủ tục xuất bản bài báo.
“Em viết bằng tiếng Việt hay tiếng Anh? Tiếng Anh của em không tốt. Nếu chỉ đứng tên một mình thì sao?” – chúng tôi hỏi. Ông Huy cho biết chúng tôi chỉ cần viết 1 – 2 trang bằng tiếng Việt, “mọi thứ còn lại anh lo cho em. Anh viết xong bài rồi”! Ngoài ra, nếu đứng tên một mình, chi phí sẽ cao hơn 5 triệu đồng.
Cũng từ email ông Huy gửi, chúng tôi vào trang dinhtran…com và thấy có rất nhiều người hỏi về việc đăng bài trên các tạp chí Scopus, ISI. Ông Huy cho biết sẽ định hướng đề tài, hướng dẫn trình bày và phân tích định tính – định lượng, giúp dịch thuật, tư vấn chỉnh sửa xem lại bài viết, xuất bản ISI/Scopus, tạp chí quốc tế ISSN và trong nước về tâm lý – giáo dục, quản lý giáo dục, thể thao, kinh tế, kỹ thuật, công nghệ thông tin, tài chính marketing, nông nghiệp, kiến trúc, lịch sử, quan hệ quốc tế, xuất bản sách ISBN trong và ngoài nước… Nói chung đề tài nào cũng sẵn sàng đáp ứng!
Theo nhiều giảng viên, nhà nghiên cứu từng đăng bài trên các tạp chí khoa học uy tín, thời gian trung bình để một bài báo được xuất bản từ sáu tháng đến một năm, thậm chí nhiều hơn. Do đó, việc chỉ mất 20 ngày để xuất bản một bài báo là bất khả thi, trừ khi đó là tạp chí kém chất lượng, tạp chí “săn mồi”.
Ông Hoàng Đức Bình, Trường ĐH Thái Bình Dương, cho biết khi theo học tiến sĩ tại Viện Công nghệ châu Á (AIT), ông buộc phải đăng một bài báo trên tạp chí khoa học quốc tế dựa trên danh sách tạp chí được trường chấp nhận hoặc phê duyệt, không phải tạp chí nào cũng được chấp nhận. Tính từ khi nộp bài đến khi được xuất bản trên tạp chí khoa học ĐH Manchester (Anh), ông mất tám tháng.
Giải thích về việc mất nhiều thời gian, ông Bình cho biết sau khi nộp bài, hai tháng sau ông nhận được thư chấp nhận xuất bản nhưng các thành viên ban bình duyệt yêu cầu ông phải sửa một số nội dung. Sau khi sửa và gửi lại, một nhà khoa học trong ban bình duyệt tiếp tục yêu cầu ông chỉnh sửa lần nữa, gửi lại, sau đó bài mới được xuất bản.
“Có người sáu tháng bài báo đã được xuất bản nhưng cũng có người mất hơn một năm. Do đó, việc chỉ mất 20 ngày và phải trả phí là bất thường, không giống cách thực hiện của hầu hết các tạp chí uy tín” – ông Bình nói.
Trưởng phòng quản lý khoa học một trường đại học cho biết đúng là hiện có một số tạp chí thu phí để công khai bài báo của tác giả. Tuy nhiên, với các tạp chí uy tín, mọi quy trình từ nhận bài đến bình duyệt, chỉnh sửa… đều tuân thủ tiêu chuẩn nghiêm ngặt chứ không phải thu tiền để đăng bài một cách dễ dàng. Cần tách bạch hai vấn đề này, tránh lập lờ. “Phần lớn các tạp chí thu phí đăng bài là những tạp chí kém chất lượng, uy tín thấp” – ông này nói thêm.
San Hà (tổng hợp)